Η Φολέγανδρος είναι νησί των Κυκλάδων, μεταξύ της Σικίνου και της Μήλου. Απέχει 15 μίλια (ανατολικά) από τη Μήλο και 22 μίλια ΒΔ. από τη Σαντορίνη. Αποκαλείται επίσης και Πολύκαντρος ή Πολύκανδρος. Είναι επιμήκης νήσος με διεύθυνση Β.ΒΔ. προς Ν.ΝΑ., συνολικού μήκους 13 χλμ. και ελάχιστου πλάτους 1,1 χλμ. περί το μέσον που παρουσιάζει μορφολογία ισθμού, καλούμενου "Πόρτα", με δύο εκατέρωθεν κολπίσκους, τους Βαθύ και Πλάκα, που τη χωρίζουν σε δύο ισομήκη ορεινά και άδενδρα τμήματα. Οι ακτές της είναι περισσότερο απόκρημνες και σχηματίζουν πολλά ακρωτήρια όπως το Καστέλι, ο Κυπάρισσος, η Ασπρόπουντα που φέρει Φάρο, ο Βιτσέντζος, η Γκρότα, το Λιβάδι, το Λιβαδάκι κ.ά.
Το νησί έχει δύο μεγάλους οικισμούς. Πρωτεύουσα είναι η Χώρα (ή πόλη Φολέγανδρος), με 316 κατοίκους, χτισμένη επί της ανατολικής πλευράς, σε ύψωμα 200 μ. Ο άλλος οικισμός, η Άνω Μεριά, βρίσκεται βορειότερα με πληθυσμό 291 κατοίκων, και αποτελεί το πιο παραδοσιακό κομμάτι του νησιού. Είναι ο αγροτικός οικισμός με τα σπίτια να βρίσκονται σε απόσταση μεταξύ τους και να δημιουργούν τις λεγόμενες "Θεμονιές). Μικρότεροι οικισμόί είναι ο "Πετούσης" και το λιμάνι του νησιού που είναι ο Καραβοστάσης, στο ΝΑ. άκρο του, που απέχει από Πειραιά 102 μίλια και από Νάξο 32 μίλια.
Οι κάτοικοι της νήσου ονομάζονται Φολεγανδρίτες ή Φολεγανδρινοί, (καθαρεύουσα: Φολεγάνδριοι),και ειδικότερα της Χώρας (πρωτεύουσας), Χωραΐτες - Χωραΐτισσες.
Γενικά πρόκειται για ορεινό νησί, πετρώδες με απότομες ακτές. Οι αρχαίοι Έλληνες την αποκαλούσαν "σιδηράν". Κυριότερες κορυφές είναι στο ΝΑ. τμήμα ο Άγιος Ελευθέριος (415 μ.), της Παναγίας (365 μ.), ο Τρούλος (312 μ.), ο Ορθόνικας (305 μ.) και στο ΒΔ. το Μεροβίγλι (310 μ.) και ο Προφήτης Ηλίας (285 μ.). Η σημαντικότερη κοιλάδα καλούμενη "λιβάδι" βρίσκεται στο νότιο τμήμα. Μεγάλοι ποταμοί δεν υφίστανται αλλά μόνο χείμαρροι που καλούνται από τους ντόπιους ποταμοί όπως σ΄ όλες τις Κυκλάδες. Πηγές υπάρχουν ελάχιστες και οι ανάγκες ύδρευσης καλύπτονται από στέρνες αποθήκευσης ομβρίων υδάτων.
Το ανάπτυγμα των ακτών της φθάνει περίπου τα 32 χλμ. που παρουσιάζουν πλούσια εναλλαγή ακρωτηρίων όρμων και παραλιών. Σημαντικότεροι όρμοι είναι αυτοί περί τον ισθμό του Καραβοστάση στην νότιο-ανατολική ακτή και της Αγκάλης ή Βαθύ στη ΝΔ. ακτή. Κυριότερα ακρωτήρια είναι το ακρωτήριο Κυπαρίσσι και ακρωτήριο Κάστελλος στο βόρειο τμήμα και Ασπροπούντα ΝΔ. του βορείου τμήματος.
Κλίμα
Το κλίμα της Φολεγάνδρου είναι ξηρό, με εξαιρετικά λίγες βροχές. Το νησί είναι εξαιρετικά εκτεθειμένο σχεδόν όλη τη διάρκεια του έτους σε ισχυρούς βορείους ανέμους. Χαρακτηριστικό στοιχείο της έντασής τους είναι η κλίση που έχουν λάβει τα δέντρα του νησιού προς το νότο. Ειδικά το χειμώνα φτάνουν σε ένταση που εμποδίζουν ακόμα και την προσέγγιση από πλοία της γραμμής. Αυτό το στοιχείο έχει αρνητική επίδραση στην προοπτική κατασκευής διαφόρων εγκαταστάσεων –ιδίως λιμενικών και γεωργικών. Για την προστασία των καλλιεργειών έχουν κατασκευαστεί αναβαθμοί, ενώ την προστασία των οπωροφόρων κυκλικά τοιχία ανά δέντρο. Οι Νότιοι άνεμοι σπανίζουν στο νησί. Πιο συχνά δημιουργούνται την Άνοιξη. Όταν συμβαίνει αυτό, συνοδεύονται από ομίχλη η οποία είναι εντονότερη στη στεριά απ’ ότι στη θάλασσα.
Ακτογραφία
Η Ακτογραφία της Φολεγάνδρου παρουσιάζει αρκετό αριθμό κολπώσεων και ακρωτηρίων. Κυριότερα ακρωτήρια, όρμοι και νησίδες της νήσου που απαντώνται κατά σειρά από ΒΔ. προς ΝΑ. και ΒΔ. (δεξιόστροφα) είναι:
• Ακρωτήριο Κάστελλος, βορειο-βορειοδυτική εσχατιά.
• Όρμος Αγίου Γεωργίου.
• Ορμίσκος Σιφναίικα.
• Παραλία Πλατιά.
• Ακρωτήριο Καβαλάρη.
• Όρμος Σερφιώτικο.
• Ακτή Σύλλακα.
• Ακτή Μαρουλίδες.
• Ακτή Πιτσίνια.
• Πόρτα Κατεργάκι.
• Όρμος Βορίνα.
• Ακρωτήριο Μεσοτρούλι.
• Όρμος Πλάκας.
• Ακρωτήριο Παναγίας.
• Χοντρόκαβος.
• Όρμος Αθερινός.
• Ακρωτήριο Χονδρομουτσούνα.
• Ακτή Αύλακας.
• Όρμος Ντεμενέου.
• Όρμος Καραβοστάσης.
• Άκρα Βιντσέντζου.
• Όρμος Λιβάδι.
• Ορμίσκος Βαθύ.
• Άκρα Βαθύ, το νοτιο-ανατολικότερο σημείο της νήσου.
• Άκρα Γιωργίτσι.
• Όρμος Κάτεργο.
• Άκρα Διαπόρι, το νοτιοανατολικότερο σημείο της νήσου.
Στη συνέχεια προς Δ.ΒΔ. απαντώνται:
• Ακτή Ντελαγκράντα.
• Ακτή Κόκκινα.
• Ακτή Αλατσάρια.
• Ακτή Σκάλες.
• Όρμος Λάκκος.
• Ακτή Δογκάρια.
• Άκρα Μέγα.
• Ακτή Φράγκου.
• Όρμος Βαθύ ή Αγκάλη, ο μεγαλύτερος της νήσου.
• Άκρα Μέλισσα.
• Ακτή Ασπροπούντα.
• Ακτή Κεφαλές.
• Ακρωτήριο Ασπροπούντα, το σημαντικότερο της νότιας πλευράς.
• Όρμος Λιβαδάκι.
• Ακτή Καρανικόλα.
• Ακτή Κασέλες.
• Όρμος Καλαμάκι.
• Ορμίσκος Αύλάκι.
• Όρμος Αμπέλι.
• Ακτή Βάρσαμο.
• Ακρωτήριο Κυπαρίσσι, το δυτικότερο σημείο της νήσου.
Στη συνέχεια προς ΒΑ. απαντώνται:
• Ακτή Πλάκαρη.
• Όρμος Δύο Αυλάκια.
• Όρμος Λυγαριά, που είναι ο δυτικά σχηματιζόμενος του Ακρωτηρίου Κάστελλος.
Ιστορία
Η ιστορία της Φολεγάνδρου αρχίζει σε πολύ παλιές εποχές και συνήθως παρακολουθεί την κοινή ιστορία των Κυκλάδων.
Η πρώτη αναφορά στο νησί γίνεται στην ελληνική μυθολογία, όπου αναφέρεται ότι πρωτοκατοικήθηκε από βοσκούς της Δυτικής Ελλάδας που έψαχναν για βοσκότοπους. Και φυσικά, επειδή οι βοσκοί αυτοί ήταν άντρες, το νησί ονομάστηκε Πολύανδρος. Απόηχος αυτής της πανάρχαιης ονομασίας είναι η μεταξύ των ναυτικών ονομασία του νησιού ως Πολύκαντρο. Ως πρώτους κατοίκους αυτού του τόπου η ιστορία αναφέρει του Κάρες από την Μικρά Ασία.
Σε συνέχεια, η Μυθολογία μας λέει ότι στο νησί ήρθαν οι Μινωΐτες Κρήτες, με οδηγό τους το γιο του βασιλιά της Κρήτης Μίνωα Φολέγανδρο, το όνομα του οποίου πήρε το νησί στους κατοπινούς χρόνους. Είναι γνωστό από ιστορικά κείμενα ότι το νησί αποτελούσε καταφύγιο καταδιωκομένων από την Κρήτη. Από τους μελετητές διατυπώνεται επίσης η εκδοχή ότι η Φολέγανδρος οφείλει το όνομά της στους Φοίνικες. Οι Φοίνικες, ξακουστοί έμποροι στα πρώτα χρόνια της 1ης χιλιετίας π.Χ., χρησιμοποιούσαν το νησί ως αγκυροβόλιο και σταθμό στις εμπορικές τους εξορμήσεις σε όλη την Μεσόγειο και το ονόμαζαν «phelekgundari», όνομα που σημαίνει στη γλώσσα τους «πετρώδης γη», όρος που αποδίδει επακριβώς την μορφολογία του νησιού. Άλλωστε, «σιδηρά γη», εξαιτίας της τραχύτητας του εδάφους της την αποκαλεί και ο αρχαίος συγγραφέας Άρατος.
Από επιγραφές που βρέθηκαν στη νήσο οι κάτοικοι κατά την ιστορική περίοδο πρέπει να ήταν Δωριείς από τη Σαντορίνη του γένους των Αιγιδών.
Το 425 π.Χ. φέρεται να έχει ήδη κυριευθεί και να ήταν υποτελής των Αθηναίων, καταβάλλοντας ετήσιο φόρο 2.000 δραχμών, σύμφωνα με επιγραφή που βρέθηκε στην Ακρόπολη των Αθηνών. Δεύτερη ιστορική αναφορά προέρχεται από επιγραφή που βρέθηκε στους Δελφούς παρά τον θησαυρό των Σιφνίων, του 4ου - 3ου αιώνα π.Χ. που φέρεται η Φολέγανδρος να συνέβαλλε οικονομικά στην επισκευή του ναού του Απόλλωνα, ή να αποτελούσε αποικία που ιδρύθηκε κατ΄ εντολή του Μαντείου.
Οι Ρωμαίοι χρησιμοποίησαν τη νήσο ως τόπο εξορίας. Επί Φραγκοκρατίας η Φολέγανδρος ανήκε στο Δουκάτο του Αιγαίου. Την κατέκτησε ο ιδρυτής του Δουκάτου Μάρκος Σανούδος το 1212 και ανέγειρε μεγάλο οχυρό φρούριο στο ψηλότερο σημείο της Χώρας, όπου και η αρχαία πόλη. Η νήσος έμεινε υπό την κυριαρχία των Ενετών μέχρι το 1566, όταν και ερημώθηκε από τους Τούρκους πειρατές. Το 1617 οι Τούρκοι κατέλαβαν και εξουσίαζαν τη νήσο οριστικά μέχρι το 1821, ενώ το 1715 η Φολέγανδρος υπέστη λεηλασία και ερήμωση από τον πασά Τζανούμ Χότζα που υποδούλωσε τους κατοίκους της.
Πάσχα
Κάθε Πάσχα, ειδικά από τη Μεγάλη Παρασκευή και για πέντε ολόκληρες ημέρες, τα σπίτια της Φολεγάνδρου ανοίγουν για όλο τον κόσμο, αρχικά για να μοιραστούν τους πένθιμους ήχους των εγκωμίων που ψάλλονται συνοδεία του Επιταφίου και εν συνεχεία τη γενικευμένη χαρά που ακολουθεί την Ανάσταση και την περιφορά της εικόνας της Παναγιάς σε κάθε μικρή και μεγάλη γωνιά του νησιού. Η περιφορά της εικόνας ξεκινάει ανήμερα του Πάσχα από τη Χώρα,τη δεύτερη μέρα βρίσκεται στην Άνω Μεριά και την τρίτη μέρα γίνεται η περιφορά στον Πετούσι και συνεχίζεται στο Λιβάδι μετά συγκεντρώνονται όλοι στο λιμάνι του νησιού (Καραβοστάσης),η εικόνα ανεβαίνει στα καΐκια και κάνουν το γύρο του νησιού. Το Πάσχα της Φολεγάνδρου έχει πολύ ωραία έθιμα και αξίζει να το ζήσετε.
Εκκλησίες-Ξωκλήσια
Στη Φολέγανδρο υπάρχουν πολλές, κυρίως μικρές, εκκλησίες και πάρα πολλά ξωκλήσια. Η πιο γνωστή εκκλησία είναι η Παναγιά, η οποία βρίσκεται απέναντι από το Γυμνάσιο στην περιοχή της Χώρας. Σε όλο το νησί ο επισκέπτης θα συναντήσει πάρα πολλά μικρά ξωκλήσια. Σε αρκετά από αυτά η πρόσβαση γίνεται με μεταφορικό μέσο, ενώ σε άλλα η προσέγγιση γίνεται μόνο με τα πόδια. Μερικά από αυτά τα ξωκλήσια είναι ο Άγιος Σάββας, η Αγία Βαρβάρα, οι Άγιοι Πάντες και ο Άγιος Σπυρίδωνας.
Τουρισμός
Γνωστές παραλίες στο νότιο και δυτικό τμήμα είναι το Λιβάδι το Λιβαδάκι, το Αμπέλι, το Δένδρο και το Αυλάκι. Στο νότιο το Λατινάκι και το Κάτεργο. Επίσης, δίπλα στο νοτινό όρμο της Αγκάλης, βρίσκονται τρεις παραλίες, Φυρά, Γαλύφος και Άγ. Νικόλαος. Στο λιμάνι βρίσκεται η παραλία του Καραβοστάση και λίγο ανατολικότερα η Βάρδια. Βορεινά, βρίσκονται οι παραλίες του Σερφιώτικου, της Λυγαριάς και του Αη Γιώργη. Οι ξενοδοχειακές υποδομές τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί πολύ, χωρίς όμως να επηρεάζουν το "χρώμα" του νησιού. Υπάρχουν καταλύματα για όλα τα γούστα και βαλάντια, στην Χώρα, τον Καραβοστάση, την Αγκάλη και την Άνω Μεριά. Η Φολέγανδρος είναι μοναδικό δείγμα νησιού των Κυκλάδων με πλατείες στην διαμόρφωση της Χώρας. Επίσης, είναι γεμάτη με εκκλησίες και εξωκλήσια, από τις οποίες ξεχωρίζει η εκκλησία της Παναγίας, σκαρφαλωμένη στο βουνό δίπλα στην Χώρα, προσβάσιμη μόνο με τα πόδια. Παραδοσιακά φαγητά είναι τα ματσάτα, που είναι τοπικά μακαρόνια και σερβίρονται συνήθως με κόκκορα κοκκινιστό, κατσίκι κοκκινιστό ή σουτζουκάκια, καθώς και η καρπουζένια, γλυκό από καρπούζι, μέλι και σουσάμι(παστέλι) ψημένο στον φούρνο. Στην Φολέγανδρο, υπάρχει και τοπική τυροκομία με διάφορα τυριά όπως το σουρωτό (φρέσκο αιγοπρόβιο τυρί), το ξυνότυρο, το ανθότυρο και το "σκέτο" τυρί, ένα σκληρό τυρί που συνοδεύει ιδανικά τα ματσάτα.
Οι συγκοινωνίες στο νησί γίνονται με λεωφορεία, συνδέοντας τον Καραβοστάση με την Χώρα, την Αγκάλη και την Άνω Μεριά. Το καλοκαίρι μπορεί κάποιος να κάνει και το γύρω του νησιού με καραβάκια ή να επισκεφτεί με αυτό κάποιες δυσπρόσιτες παραλίες.